Fobia społeczna

Lęk społeczny to doświadczanie stanów niepokoju i zdenerwowania w sytuacjach społecznych. Jest normlną częścią życia, prawie każdy kiedyś go doświadczył będąc w nowej, czy kłopotliwej sytuacji lub wśród nieznanych początkowo ludzi. Kiedy szybko mija i pojawia się rzadko, nie zakłóca Ci  życia to nie jest powodem do niepokoju.

Zdarza się jednak, że strach przed byciem ocenianym, obawa przed tym, że zachowasz się głupio, niezdarnie w obecności innych poważnie ogranicza, zaburza twoje funkcjonowanie. Wówczas mówimy o zaburzeniu w postaci lęku społęcznego, bądź fobii społecznej.

Fobia społeczna jest jednym z bardziej rozpowszechnionych zaburzeń lękowych, pojawia się zywkle między 15. a 25 rokiem życia. Jej główną cechą jest strach przed sytuacjami społecznymi lub przed publicznym występowaniem. Znalezienie się w którejśc z takich sytuacji prawie zawsze wywołuje lęk. Warunkiem diagnozy fobii społecznej jest to, by lęk bym na tyle duży, że jest źródłem cieprienia lub wyraźnie przeszkadza danej osobie w codziennym życiu.

Przykład 1

Michał ma przygotować prezentację, jest to dla niego duże wyzwanie ponieważ zwykle w takich sytuacjach bardzo się denerwuje. Kilka dni przed spotkaniem od czasu do czasu odczuwa lęk kiedy o tym myśli. Nie przeszkadz mu to jednak, by się przygotować i nie zrezygnować z tego wyzwania. Podczas preznetacji przed zespołem współpracowników i dyrekcją początkowo czuje lęk, ale pomimo doświadczanego lęku może prowadzić prezentację. W trakcie wystąpienia były momenty kiedy lęk byl silniejszy i nawet czuł jak drżał mu głos, z czasem jednak skupił się na treści wypowiedzi i lęk ustąpił.

Przykład 2

Karolina otrzymała awansu zawodowy na który długo czekała. Od miesiąca kieruje kilkuosobowym zespołem pracowników. Lubi swoją pracę i ludzi, z którymi pracuje. Dyrektor poprosił ją by przygotowała prezentację dla współpracowników z innego działu. Prezentacja obejmuje zagadnienia na których bardzo dobrze się zna, ale nienawidzi wystąpień publicznych. Karolina nigdy nie lubiła prezentacji, zawsze bardzo przeżywała, kiedy w szkole lub podczas studiów miała występować przed innymi. Z prowadzeniem spotkań zespołu radzi sobie bardzo dobrze, ale to nie to samo. Prezentacja będzie trwać około pół godziny, będą na niej kierownicy innych działów. Karolina czuje bardzo silny lęk, nie może spać, ma trudności z koncentracją uwagi. Choć prezentacja ma być za miesiąc już teraz stara się do nie przygotować najlepiej jak potrafi. "Muszę to zrobić perfekcyjnie". Na trzy dni przed prezentacją bardzo sie denerwuje, ciągle rozmyśla o tym: "A co jeśli się zatnę i nic nie powiem?". Wyobraża sobie siebie stojącą przed tymi ludźmi z drżącym głosem i pustką w głowie. Najchętniej wycofałaby się z tego  zadania. Dwa dni przed prezentacją czuje tak silny lęk, że podejmuje decyzję o rezygnacji z zadnia i prosi swojego współpracownika o wystąpienie zamiast niej. Swoją decyzję uzasadnia, koniecznością wyjazdu w pilnej sprawie rodzinnej. Kiedy jej szef zaakceptowała zmianę, czuje ogromną ulgę. Dobre samopoczucie nie trwa jednak długo, czuje się przygnębiona, myśli "Jestem beznadziejna, nie nadaję się do tej roli, przecież nie mogę za każdym razem się wycofywać". Czuje też wstyd i poczucie winy, myśląc "Nie dość, że się nie nadaję, to jeszcze w ostatniej chwili zmieniam plany i zwyczajnie okłamuję innych. Jestem słaba i beznadziejna".

Strach jaki odczuwa osoba dotknięta fobią społeczną jest o wiele silniejszy niż prawidłowy lęk jakiego doświadcza większość osób nie cierpiących z powodu fobii społecznej. Jest on zazwyczaj tak sily, że podowduje unikanie tych sytuacji. Podobnie jak to ma miejsce w agorafobii, fobii społecznej mogą też towarzyszyć ataki paniki.

Jakich sytuacji najczęściej obawia się osoba cierpiąca z powodu fobii społecznej?

Najczęściej występującą fobią społeczną jest strach przed publicznymi wystąpieniami. Inne przykłady fobii społecznej to:

• lęk przed czerwienieniem się w obecności innych;
• lek przed jedzeniem w obecności innych (obawa przed rozlaniem/rozsypaniem jedzenia podczas spożywania posiłku w miejscu publicznym)
• lęk przed pisaniem lub podpisywaniem się w obecności innych
• lęk przed zażenowaniem podczas  uczestniczenia w przyjęciach i uroczystościach
• lęk przed korzystaniem z publicznych toalet
• lęk przed przebywaniem w towarzystwie innych ludzi (m.in. w szkole, pracy, małych grupach zainteresowań, grupch samopomocowych)
• lęk przed chodzeniem na randki
• lęk przed przemawianiem przed kilkuosobową grupą ludzi
• lęk przed rozmową z obcymi ludźmi (na ulicy, z oblugą w sklepie, w bibliotece itp).

Osoby cierpiące na fobię społeczną mają tendencję do zachowań unikających. Większość tych osób boi się lub unika więcej niż jednej sytuacji społecznej,

Osoby dotknięte fobią społeczną oceniają swoje umiejętnośc społeczne jako poważnie obniżone.

Co się dzieje jeśli osoba cierpiąca na fobię społeczną znajdzie się w budzącej lęk sytuacji?

Przedstawiony poniżej rysunek/model opisuje możliwe procesy zachodzące w momencie gdy tak się stanie. Osoba cierpiąca na fobię społeczną, dokonuje serii założeń na swój temat, jak również na temat sytuacji, w której się znalazła. Na przykład: "Muszę być opanowana, jeśli ludzie zobaczą, że się boje będą mnie lekceważyć", "Muszę wszystko robić perfekcyjne". Założenia te sprawiły, że normalne interakcje społeczne, w życiu zawodowym i osobistym, interpretuje w negatywny sposób jak sytuacje świadczące o zagrożeniu.

Na przykład. Jeśli  osoba z fobią społeczną ma wystąpienie publiczne, to sytuacja ta uruchamia liczne założenia/przewidywań na temat siebie i innych -"Muszę być perfekcyjna", "Jeśli ludzie zobaczą, że się denerwuję, to będą mnie lekceważyć". Te założenia wyzwalają tzw. "program lękowy", osoba z fobią społeczną, zaczyna postrzegać sytuację wystąpienia jako zagrożenie - "A co jeśli się zatnę i nic nie powiem?". "Program lękowy", który się pojawia w odpowiedzi na uruchomienie przykładowych założeń można dla uproszczenia przedstawić jako trzy powiązane ze sobą elementy: objawy somatyczne i poznawcze lęku, zachowania zabezpieczające oraz przeniesienie uwagi na siebie - nadmierna koncentracja na sobie.

• fizjologiczne i poznawcze objawy lęku: drżenie głosu, ściśnięte gardło, przyspieszone bicie serca, brak tchu na skutek szybkiego mówienia, rumienienie się, trudności w koncentracji uwagi i uczucie pustki w głowie lub gonitwa myśli. Każdy z tych objawów może stać się źródłem postrzeganego przez osobę zagrożenia, tworząc błędne koło, które utrzymuje lęk. Na przykład. osoba z fobią społeczną czując, że ściskanie w gardle i drżenie rąk, uznaje to jako objaw utraty kontroli i potwierdzenie zagrożenia.

• zachowania zabezpieczające: zachowania, których celem jest próba zapobiegnięcia budzących lęk zdarzeniom. Mają miejsce, kiedy osoba z fobią społeczną znajduje się w sytuacji, która budzi w niej lęk. Nie unika tej sytuacji, ale zabezpiecza się np. przed tym, by inni mogli ten lęk dostrzec. Typowe zachowania zabezpieczające to: unikanie kontaktu wzrokowego, cenzurowanie wszystkiego co mówi, by nie wypaść głupio. Na przykład, osoba z fobią społeczną, obawiając się, że inni zobaczą  jej/jego lęk i ocenią negatywnie, jeśli będzie robić przerwy w trakcie wystąpienia. Stara się bardzo szczegółowo ćwiczyć swoją wypowiedź przed prezentacją, powtarzając wielokrotnie tekst oraz w trakcie wystąpienia może mówić bardzo szybko. Zachowania te najczęściej podtrzymują problem, np. osobie, która bardzo szybko  mówi w trakcie wystąpienia, może zabraknąć tchu, co z kolei zaczyna to interpretować jako przepowiednię zagrożenia "Zaraz się zatnę".

• nadmierna koncentracja na sobie - kiedy osoba z fobią społeczną myśli o tym, że inni będę ją negatywnie oceniać, zaczyna skupiać swoją uwagę na obserwacji siebie. Koncentruje się nadmiernie na swoich fizjologicznych objawach, wyobrażeniach np. wyobraża sobie siebie mówiącą/cego z drżącym głosem" oraz skupia uwagę na interpertacjach, znaczeniach jakie nadaje poszczególnym objawom. Skupiając uwagę na ściskającym się gardłe i drżących rękach, zaczyna interpretować to jako sygnał zbliżającej się paniki i utraty kontroli.

Wspomniane powyżej zachowania zabezpieczające powodują:

• niepożądane objawy (np. drżenie rąk, pustka w głowie, pocenie się)
• większe skupianie uwagi na doznaniach fizjologicznych
• nadmierną koncentrację na sobie
• mogą wpływać negatywnie na relacje interpesonalne (np. osoba z fobią społeczną może innym wydawać się niedostępna, zdystansowana, czy nieżyczliwie nastawiona)
• uniemożliwiają weryfikację negatywnych myśli i założeń. Osoba z fobią społeczną zaczyna wierzyć, że nie kompromituje się dzięki zachowaniom zabezpieczającym i stosując je, nie możliwości sprawdzenia, doświadczenia, że może funkcjonywać inaczej, bez zabezpieczeń. Zabezpieczając się utwierdza się też w przekonaniu, że sytuacja jest niebezpieczna.

Model poznawczy fobii spolecznej pokazuje procesy, które zachodzą podczas kontaktów społecznych. Natomiast jeśli cierpisz z powodu fobii społecznej to doskonale wiesz, że możesz doświadczać silnego lęku wówczas wtedy, gdy spodziewasz się takiej sytuacji lub przeżywać negatywne emocje (np. wstyd, smutek) po samym wydarzeniu.

Twórcy prezentowanego Modelu (Clark i Wells, 1995) pokazali inne procesy związane z negatywnym myśleniem i wyobrażeniem, czy zachowaniem które pojawiają się przed i po interakcjach spolecznych i powodują podtrzymywanie problemu.

• Przed wejściem w sytuację wywołującą lęk osoba z fobią społeczną szczegółowo analizuje możliwe scenariusze, które mogą się zdarzyć. Zaczyna myśleć o sytuacji, której się spodziewa, odnosić  i porównywać je z przeszłymi doświadczeniami, w jej myśleniu zaczynają dominować negatywne wspomnienia oraz negatywne wyobrażenia na temat siebie w przeszłości i dziś. Te negatywne myśli i wyobrażenia nasilają lęk i wywołują też inne emocje, np. przygnębienie. Nie rzadko zdarza się, że pod wpływem tych myśli i emocji osoba podejmuje decyzję o uniknięciu danej sytuacji. A jeśi nie unika, to może spodziewać się porażki, kompromitacji i w wyniku nadmiernej koncentracji na sobie, może nie zauważyć pozytywnych sygnałów od innych świadczących od sympatii, zainteresowaniu.
• Unikanie lub ucieczka z sytuacji, jeśli zdarzyło Ci się unikać sytuacji do pamiętasz, że ulga jest duża, lęk gwałtownie spada, zagrożenie mija jednak nie kończą się Twoje problemy. Podobnie jak, w przykładzie Karoliny, możesz czuć się winę, lub wstyd lub przygnębienie, wyobrażając sobie siebie jako osobę nieudolną.

Model poznawczy fobii społecznej ( na podstawie Wells i Clark, 1997)